کمبود منابع برای پژوهش تاریخ شیعه

در مباحث اخیر کلاس های پژوهشی از رسم هرمی در پژوهش های شیعه شناسی با حاضران سخن گفتم و به تشریح بخش های سه گانه ی آن پرداختم. اینکه از قله ی هرم به سمت قاعده ی آن، منابع موجود تاریخی بسیار متفاوت است از جمله به لحاظ کمیت منابع تاریخی و اطلاعات موجود در آنها.

امروز قطعه ای از گفتار احمد خامه یار را در بزرگداشت استاد واثقی که هر دو از پژوهشگران تاریخی و میراثی ما هستند را تقدیم می کنم تا در عین حال که از کمبود منابع گفته شده سخنی از اهل تخصص می خوانید به گوشه ای از تلاش خدمتگزاران در این عرصه نیز بنگرید و از آن مطلع شوید. به ویژه آنکه دریابیم هنوز هستند کسانی که چنین کارهای سترگی را بی هیچ چشم داشتی و تنها از سر عشق و علاقه به احیای تاریخ و میراث تشیع به انجام می رسانند و برای آن عمر هزینه می کنند.

«مجموعه کارهای استاد واثقی در حوزه حرمین شریفین که تا الان یازده جلد آن منتشر شده، آینه تمام‌نمایی هست از تاریخ تشیع در مکه و مدینه، دو شهری که مقدس‌ترین شهرهای مسلمانان هستند. یک مشکل بزرگی که ما در حوزه مطالعه و پژوهش در زمینه تاریخ تشیع داریم، این است که تواریخ عمومی، درباره بسیاری از حوزه‌های شیعی ما اطلاعات زیادی در اختیار ما قرار نمی‌دهند؛ یا اینکه گاه این اطلاعات را صرفاً به صورت جسته و گریخته، برای مقاطع تاریخی محدودی ارائه می‌دهند. به عنوان مثال در زمینه تاریخ تشیع در حرمین، ما می‌دانیم که مدینه منوّره در دوره ایوبی و اوایل دوره مملوکی، یکی از شهرهای مهم شیعه‌نشین در آن زمان بوده است. من تصوّر می‌کنم از زمان تأسیس دولت آل‌مهنّا از آغاز قرن ۵ قمری، که یکی از خاندان‌های بزرگ سادات حسینی بودند و مذهب آنها تشیّع دوازده امامی بود و تا قرن ۱۰ قمری امارت مدینه را در اختیار داشتند، این شهر به تدریج به یک شهر شیعه‌نشین تبدیل شد.»

«منابع تاریخی چقدر اطلاعات در زمینه گسترش تشیع در مدینه و وضعیت فرهنگی و اجتماعی شیعیان مدینه در قرن ۵ و ۶ به ما می‌دهند؟ تقریباً هیچ. شاید کل اشاره‌های مورخان در این زمینه به تعداد انگشت‌های یک دست هم نرسد. شاید اگر گزارش ابن عدیم حلبی در کتاب بغیه الطلب خود، که آن هم درباره تاریخ حلب نوشته است، نبود، ما امروز نمی‌دانستیم که شیعیان مدینه در دوره ایوبی، در کنار گنبد ائمه بقیع مراسم روز عاشورا برگزار می‌کردند.»

«درباره وضعیت شیعیان در حدود صد سال نخست دوره مملوکی، ابن فرحون مالکی در کتاب خودش نصیحه المشاور وتعزیه المجاور، که از مهم‌ترین منابع تاریخ مدینه در دوره مملوکی است، اطلاعات خیلی خوبی ارائه داده است که می‌توان بر اساس آن، تاریخ تحول مذهبی شهر مدینه از تشیع به تسنن در این دوره با بازیابی کرد. اما برای دوره‌های بعدی، اطلاعات ما همچنان بسیار اندک است. باز هم جناب استاد واثقی در کتاب دیگر خودشان «اعلام المدینه المنوره»، جزئیات فراوانی را استخراج کرده‌اند که می‌تواند در بازیابی و نگارش تاریخ تشیع در مدینه به ویژه در دوره عثمانی، بسیار به ما کمک کند.»

«کارهای جناب استاد واثقی از جهت تصحیح و انتشار متون و رساله‌های خطی مرتبط با این حوزه نیز بسیار اهمیت و جای تقدیر دارد. مجموعه دو جلدی «المدنیّات»، گنجینه بسیار ارزشمندی از رساله‌ها و متون مربوط به حوزه شیعی مدینه منوّره است و بخشی از آنها شامل سؤال و جواب‌هایی که است که میان رجال خاندان علمی بنی‌شدقم با علمای جبل عامل رد و بدل شده و می‌تواند در شناخت فضای فکری و اعتقادی جامعه شیعه مدینه و علمای خاندان بنی‌شدقم به ما کمک کند.»

«این مجموعه ارزشمند از مواریث علمی و فکری، می‌تواند مبنای پایان‌نامه‌های دانشگاهی قرار گیرد و دانشجویان علاقه‌مند به این حوزه‌ها، با راهنمایی خود جناب استاد، رویکردهای فکری و فقهی علمای شیعه مدینه را تحلیل و بررسی کنند و همچنین تاریخ فرهنگی ـ اجتماعی جامعه شیعی مدینه را، به ویژه در دوره‌های تاریخی قدیمی‌تر که بیشتر مورد اهمال و بی‌توجهی قرار گرفته، بازیابی و بازپژوهی کنند و مورد کنکاش و واکاوی قرار دهند.»

«در پایان مایلم تأکید کنم بر اینکه نوع و نتیجه کارهای جناب استاد واثقی، حاصل کار و تلاش عاشقانه‌ای است که ایشان بدون هیچ گونه چشم‌داشتی به منافع و مزایای مالی و مادی و صرفاً از روی عشق و علاقه انجام داده‌اند. در حالی‌که در فضای آکادمیک و دانشگاهی می‌بینیم که خیلی از کارها و پژوهش‌هایی که انجام می‌شود، با انگیزه‌های مالی و مادی یا با هدف ارتقای رتبه و بهره‌مندی از سایر مزایا و منافع انجام می‌شود. در حالی‌که تحقیقات حضرت استاد واثقی با عنصر عشق و علاقه آمیخته شده.» (منبع گفتار کانال: Ganjineh_channel@ یادداشت‌ها و مقالات احمد خامه‌یار)